“બહેન આરતી, તારા નસીબમાં કોણ જાણે કોનીય આરતી ઉતારવાની હશે. ઘૂંઘટપટમાં મુખડું છુપાવે છે એમ તારાં દુ:ખડાંય નહીં છુપાવતી. આરતી, તારી નાની બહેન છું તોય આજની જેમ તારો ઘૂઘટ ખોલી બધુંયે જાણી લઈશ. હજુ તું આ અસ્મિતાને ઓળખતી નથી.”
અસ્મિતા હવે મોટી થતી જતી હતી. ધીરે ધીરે એને બહેનના કેટલાક વિચારો ન ગમ્યા. બધાં બાળકોના વિચારો એમની બાલ્યાવસ્થામાં એક હશે કદાચ, પણ એ જ બાળકો મોટાં થયા પછી એમના વિચારો એકસરખા નથી રહેતા. એટલે જ બાળકના હૃદયમાં ભગવાન નિર્દોષતા રૂપે વસે છે એમ મનાય છે.
આગલા ખંડમાં એક વખત બા અને બાપુજી આરતીનાં લગ્નની જ વાતો કરતાં હતાં. ચોપડી વાંચતાં વાંચતાં આરતી શરમાઈને ચંપા નીચે આવી ગઈ. અસ્મિતા પણ બહેનની પાછળ પાછળ આવી.
‘આ વાર્તા નથી’ એમ કહી વાર્તા જ કહેવાની કલા પણ હવે તો જૂની થઈ ગઈ! ને એટલે જ વાર્તા વાંચવાની ઈચ્છા હોય તો ઉપર ઉપર નજર ફેરવવાને બદલે… ના, ના, પાનું ઉલટાવી નાખો છો? એના કરતાં વાંચી જ નાખોને!
આ વાર્તા નથી. નથી જ વળી! આને વાર્તા કોણ કહેશે? ને જ્યાં લેખક જ એને વાર્તા ગણાવવા તૈયાર ન હોય ત્યાં સંપાદક તો ક્યાંથી જ હોય?
આ વાર્તા નથી એમ ફરીથી કહું છું. વાર્તાકલાના ક્ષેત્રમાં નવીનતા આણવાનો–એ ટેકનીકમાં અવનવા પ્રયોગો કરી સાહિત્યકલાનું કોઈ નવું જ સ્વરૂપ શોધવાનો ઘણાને આ પ્રયાસ લાગશે! ને ઘણાને એ પણ ચોક્કસ લાગશે કે આ વાર્તા નથી એનો સબળ પુરાવો એ જ છે કે આ કૃતિ એકાદ બે વાર્તામાસિકો તરફથી પાછી ફરશે જ એવી મને અત્યારથી ખાત્રી છે. આ લખતી વખતે ખ્યાલ ક્યાંથી હોય કે ક્યાં પ્રકટ થશે. પણ એટલું તો ચોક્કસ છે કે એ વાર્તામાસિકમાં તો નહીં જ પ્રકટ થાય; ને કદાચ થશે તો એ વાર્તા નહીં હોવાના જ કારણે!
પાછી ફરવાનું કારણ પહેલાં આપી દઉં?
સંપાદકો ત્રણ જાતના હોય છેઃ
જાત પહેલીઃ જે પોતાની જાતને સર્વજ્ઞ માનતા હોય છે. એમને ગમે, પસંદ પડે, ખુશ કરે એવી જ ક્રુતિઓ એ સ્વીકારતા હોય છે.
[આ પદ્ધતિ સારી છે, પણ પછીથી એમને ખુશ કરે એવા જ લેખકોની કૃતિઓ એ સ્વીકારતા થઈ જાય છે!]
જાત બીજીઃ જે પોતાના વાચકવર્ગની રુચિને ધ્યાનમાં લઈને જ કૃતિ પસંદ કરે છે. પછી એ ગમે તેની હોય.
[સંપાદકો મોટે ભાગે પોતાના વાચકવર્ગનું માનસ ઘડી શકતા નથી. પણ માત્ર એમની વૃતિઓ અને રુચિઓને જ પંપાળે છે.]
જાત ત્રીજીઃ જેની પાસે કોઈ ઓક્કસ નીતિ નથી. કોઈ વાર કોઈ વાર્તા પોતાને ગમે તો લઈ લ્યે, કોઈ વાર પોતાને ગમે પણ વાચકવર્ગને નહીં ગમે એમ ધારીને પાછી ઠેલે.
[જાત પહેલી + જાત બીજી = જાત ત્રીજી!]
હવે પહેલા વર્ગના સંપાદકોને ખુશ કરવાની શક્તિ મારી વાર્તાના સ્વભાવમાં નથી! કારણ, કોઈ વાર્તા મોકલ્યા પછી એ સ્વીકારાય કે ન સ્વીકારાય પણ હું સંપાદકની મુલાકાત અવશ્ય લઉં છું, ને પ્રથમ મુલાકાતે જ એમને નારાજ કરી દઉં છું. પરિણામે સ્વીકારાયેલી મારી વાર્તા પાછી મળે છે ને જેનો નિર્ણય સંપાદક મહાશય ઝટ નથી કરી શક્યા હોતા એનો નિર્ણય એ ઝટ કરી શકે છે–વાર્તા પરત કરીને!
બીજી જાતના સંપાદકોને પણ હું સંતોષી શકતો નથી, કારણ કે વાર્તા લખતાં અને લખી રહ્યા પછી હું હંમેશાં મારી જાતનો જ વિચાર કરતો હોઉં છું. વાર્તા મને ગમે છે કે નહીં? ને મને ગમે તો હું જગતમાં કોઈની પણ પરવા કરતો નથી! પરિણામ એ આવે છે કે જગતમાં મારી જ કોઈ પરવા કરતું નથી!
ઉપલા બન્ને જાતના સંપાદકોના સ્વભાવનું સંમેલન એટલે ત્રીજી જાત! ને પેલા બેને ન સંતોષી શકું તો ત્રીજાને તો ન જ સંતોષી શકુંને!
ને પરિણામે મારી વાર્તા છપાતી જ નથી, અને આખરે હું મન મનાવું છુંઃ એ વાર્તા જ નહોતી પછી કેવી રીતે છપાય! ને હુંય જે વાર્તા ન કહેવાય એવું જ લખવા પ્રેરાઉં છું, જેમાંનું આ એક છે–જે વાર્તા નથી.
(વધુ હવે પછી …)
Girishparikh's Blog 